Πως αντιμετωπίζουμε ένα παιδί που κάνει «του κεφαλιού του», δε μας ακούει και συχνά έχει βίαιη ή μη επιτρεπτή συμπεριφορά;

 Το βάζουμε τιμωρία, το χτυπάμε ή χρησιμοποιούμε άλλες μεθόδους και ποιες είναι αυτές; Ας υποθέσουμε ότι η μη επιτρεπτή πράξη είναι για ένα παιδί να χτυπάει το μικρότερο αδερφό του κι ότι η συμπεριφορά που θέλουμε να ενισχύσουμε είναι το παιδί να παίζει αρμονικά με το μικρότερο αδερφό του.

Όταν το παιδί παίζει με τον αδερφό του η μητέρα συνήθως θα του πει μπράβο, θα του χαϊδέψει το κεφάλι, θα παίξει μαζί τους. Όλες αυτές οι πράξεις είναι θετική ενίσχυση που συνήθως θα προκαλέσουν την επιθυμητή συμπεριφορά να ξανασυμβεί. Οι κατηγορίες θετικής ενίσχυσης είναι: κοινωνική (αγκαλιές, έπαινος, χαμόγελα, φιλιά), κτήσης (να κάτσει το παιδί στην αγαπημένη καρέκλα κάποιου, να βάλει το αγαπημένο ρούχο κάποιου), δραστηριότητας (να δεί μια εκπομπή στην τηλεόραση ή να διαβάσει ένα βιβλίο που θέλει), χειρισμού (να παίξει με το αγαπημένο του παιχνίδι, να κάνει ποδήλατο, να σερφάρει στο Ίντερνετ) και βέβαια τα φαγώσιμα είδη (να του επιτραπεί να φάει γλυκά, σοκολάτα, καραμέλες).

Ως τιμωρία θεωρούμε την πράξη που θα κάνει την ανεπιθύμητη συμπεριφορά να μην ξανασυμβεί. Οι κατηγορίες τιμωρίας είναι: σωματική (χαστούκια, τσιμπιές, δαγκωνιές, τράβηγμα μαλλιών), επίπληξη («Είσαι κακό παιδί», άγριο κοίταγμα) και διάλειμμα (time out) (να αναγκαστεί το παιδί να αφήσει τη δραστηριότητα του και να μείνει σε ένα χώρο που δε θα έχει να κάνει κάτι ευχάριστο για μικρό χρονικό διάστημα π.χ. 5 ή 10 λεπτά).

Οι πρώτες δύο μορφές τιμωρίας πρέπει να αποφεύονται όσο γίνεται περισσότερο. Πρώτον το ξύλο μπορεί να τραυματίσει το παιδί. Δεύτερον η φυσική τιμωρία προκαλεί επιθετική συμπεριφορά που μπορεί να στραφεί και εναντίον του γονιού και εναντίον άλλων παιδιών, καθώς λειτουργεί και ως παράδειγμα. Τρίτον, ο εξευτελισμός, η ταπείνωση και ο φόβος που νιώθει το παιδί όταν έχει αυτές τις μορφές τιμωρίας δεν πρέπει να επιβάλονται σε κανένα άτομο. Δεν είναι τρόποι μάθησης, σεβασμού και διαπαδαγώγησης ενός νέου ανθρώπου, αλλά τρόποι υποταγής στην εξουσία κάποιου που δημιουργούν υποταγμένους και φοβισμένους αθρώπους. Τέταρτον, πολλές φορές οι γονείς νιώθουν τύψεις που φέρθηκαν έτσι στα παιδιά τους και μετά τους κάνουν δώρα ή τα χατήρια, που άλλες φορές δε θα τα έκαναν, με αποτέλεσμα το παιδί να προκαλεί αυτή τη συμπεριφορά των γονιών γιατί ξέρει ότι μετά θα έχει αυτό που θέλει.

Η τιμωρία που πρέπει να επιβάλλεται είναι το διάλειμμα και στο υπόλοιπο κείμενο αυτό εννοούμε όταν αναφερόμαστε στην έννοια της τιμωρίας. Το παιδί πρέπει να απομακρυνθεί απο αυτό που κάνει και να πάει σε ένα χώρο που θα μπορεί να ηρεμήσει, χωρίς να του προσφέρεται η ευκαιρία να περάσει καλά. Γιαυτό πρέπει να αποφεύγεται το δωμάτιο του, γιατί εκεί έχει όλα τα παιχνίδια του, και γιατί το δωμάτιο του πρέπει να είναι το καταφύγιο του κι όχι φυλακή. Συνήθως ένας αποθηκευτικός χώρος με την πόρτα ανοιχτή ή να σταθεί με την πλάτη γυρισμένη προς τον τοίχο σε κάποιο σημείο του σπιτιού κάνουν. Βασικό είναι να λέμε στο παιδί ότι είναι ανεπιθύμητη η συμπεριφορά του κι όχι το ίδιο (είναι κακό αυτό που κάνεις κι όχι είσαι κακό παιδί).

Ο καλύτερος τρόπος εξάλειψης της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς είναι από τη μία να εφαρμόζουμε την παραπάνω τιμωρία κι από την άλλη να βάλουμε το παιδί να εμπλακεί σε μια επιθυμητή συμπεριφορά και να του δώσουμε θετική ενίσχυση με πιο πολλούς από έναν τρόπους. Αντί να του φωνάζουμε τι δεν πρέπει να κάνει είναι καλύτερα να του διδάξουμε μια άλλη, επιθυμητή συμπεριφορά. Στο αρχικό παράδειγμα που το παιδί χτυπάει τον αδερφό του, αφού το διάλειμμα έχει τελειώσει και του έχει εξηγηθεί με ήρεμο τρόπο γιατί του επιβλήθηκε αυτή η τιμωρία, ο γονιός πρέπει να πάρει το παιδί του και να παίξουν για λίγο όλοι μαζί, να του πει «μπράβο» και να το αφήσει να δει τηλεόραση 10 λεπτά παραπάνω για παράδειγμα.

Η θετική ενίσχυση και η τιμωρία για να έχουν αποτελέσματα πρέπει να εφαρμοστούν ακριβώς μετά από τη συμπεριφορά, γιατί αν αργήσουμε μπορεί στο μεταξύ το παιδί να έχει εμπλακεί στην επιθυμητή συμπεριφορά κι εμείς τότε να το τιμωρήσουμε μπερδεύοντας το. Επίσης πρέπει να είναι κατάλληλες, π.χ. αν το παιδί κατά λάθος σπάσει ένα ποτήρι η στέρηση για δύο μήνες της αγαπημένης του δραστηριότητας είναι σκληρή και άδικη, ενώ αν πάει καλά σε ένα διαγώνισμα ένα ταξίδι στο εξωτερικό (π.χ. στη Ντίσνευλαντ) είναι υπερβολή. Πολλές φορές η τιμωρία λειτουργεί ως αρνητική ενίσχυση και η συμπεριφορά να αυξάνεται αντί να μειώνεται. Αν το παιδί νιώθει ότι δεν έχει την προσοχή των γονιών του ακόμα κι όταν αυτή έρχεται με τη μορφή ξύλου και/ή καυγά είναι επιθυμητή. Πρέπει απ’ την αρχή στο παιδί να έχουν δοθεί ξεκάθαροι κανόνες για την επιθυμητή και ανεπιθύμητη συμπεριφορά και να εφαρμόζονται κάθε φορά γιατί η επιλεκτική τιμωρία δεν είναι αποτελεσματική.

Δύο βασικά πράγματα: Πρώτον, η μόνιμη επωδός πολλών μανάδων για να ελέγξουν τα παιδιά τους «θα το πω του πατέρα σου όταν γυρίσει και θα σε τιμωρήσει» είναι εντελώς λανθασμένη. Από τη μία υπάρχουν οι κίνδυνοι που περιγράφησαν παραπάνω για την καθυστερημένη τιμωρία κι από την άλλη τιμωρείται ο πατέρας που γύρισε σπίτι και πρέπει να γίνει σκληρός, με αποτέλεσμα να μην έχει καλή σχέση με το παιδί του γιατί πάντα θα είναι ο «τιμωρός». Δεύτερον πρέπει να αφιερώνετε χρόνο στα παιδιά σας. Παίξτε μαζί τους, ακούστε τα, συζητήστε και σίγουρα θα παρουσιάζονται λιγότερες περιπτώσεις που πρέπει να επιβληθεί τιμωρία.

Άννα Γαϊτανίδου

Παιδική και Νεανική Ψυχολόγος

Πηγή: «Behavior modification», 2005, G. Martin & J. Pear